Brześć Kujawski
![]() | Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Brześć Kujawski (ujednoznacznienie). |
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
Ratusz w Brześciu Kujawskim | |||||
| |||||
Państwo |
| ||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | Brześć Kujawski | ||||
Prawa miejskie | przed 1250 | ||||
Burmistrz | Tomasz Chymkowski | ||||
Powierzchnia | 7,04 km² | ||||
Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna | (+48) 54 | ||||
Kod pocztowy | 87-880 | ||||
Tablice rejestracyjne | CWL | ||||
Położenie na mapie gminy Brześć Kujawski ![]() | |||||
Położenie na mapie Polski ![]() | |||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego ![]() | |||||
Położenie na mapie powiatu włocławskiego ![]() | |||||
![]() | |||||
TERC (TERYT) | 0418044 | ||||
SIMC | 0985444 | ||||
Urząd miejski pl. Władysława Łokietka 1, 87-880 Brześć Kujawski | |||||
| |||||
| |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Brześć Kujawski[2] – miasto w Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie włocławskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Brześć Kujawski. Położone nad rzeką Zgłowiączką, na krańcu Pojezierza Wielkopolskiego. Według danych GUS z 31 grudnia 2022 r. Brześć Kujawski liczył 4550 mieszkańców[1].
Dawna siedziba książąt kujawskich. Miasto królewskie lokowane w 1250 roku położone było w XVI wieku w województwie brzeskokujawskim[3], w II połowie XVI wieku należał do starostwa brzeskokujawskiego[4]. Miejsce popisów szlachty województwa brzeskokujawskiego I Rzeczypospolitej[5]. Miasto rządowe Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie brzeskim, obwodzie kujawskim województwa mazowieckiego[6]. Obecnie miasto jest ośrodkiem drobnego przemysłu metalowego i materiałów budowlanych.
Położenie
Brześć Kujawski znajduje się w południowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Miasto leży w północnej części Pojezierza Kujawskiego[7]. Historycznie na Kujawach. Przez miasto przepływa rzeka Zgłowiączka. W północnej części Brześcia znajduje się jezioro Cmentowo.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosi 7,04 km²[8].
Historia
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/POL_Dahlbergh_Brzesc_Kujawski.jpg/290px-POL_Dahlbergh_Brzesc_Kujawski.jpg)
Ślady osadnictwa z epoki neolitu. Od XIII w. ważny gród obronny, siedziba książąt kujawskich. W 1250 uzyskał prawa miejskie. Brześć kilkunastokrotnie zmieniał w ciągu swych dziejów nazwę i pod tym względem uzyskał chyba pierwsze miejsce w Polsce. Pominąwszy nazwy, których brzmienie usiłowano w dokumentach pogodzić z pisownią łacińską, nazw o polskim brzmieniu i polskiej pisowni, używanych w mowie potocznej ludu, było aż siedem: Brzest, Brzeszcze, Brzesko, Breszcze, Brzeczk, Brzeście i wreszcie – Brześć.
23 kwietnia 1228 r. w Brześciu odbyła się uroczysta ceremonia nadania zakonowi krzyżackiemu ziemi przez Konrada Mazowieckiego. Było to uposażenie tymczasowe, w skład którego wchodziły 4 wsie. w 1292 roku miał miejsce najazd litewski na Brześć Kujawski[9]. Wzajemne stosunki szybko uległy pogorszeniu, co miało znaczący wpływ na Brześć i okoliczne ziemie. Już w roku 1308 wybuchł pierwszy groźny zatarg o Gdańsk i Pomorze pomiędzy Władysławem Łokietkiem a Zakonem. Strony konfliktu zjeżdżały się w Brześciu kilkakrotnie – w latach 1311, 1320 i 1435 – nie osiągając jednak porozumienia.
Dnia 10 lutego 1321 r. odczytano w Brześciu wyrok papieski, nakazujący Zakonowi zwrot zagrabionej ziemi pomorskiej. Krzyżacy wyrok ten odrzucili. Wkrótce też, w 1332 roku, podczas wyprawy wojennej przyłączyli Brześć do swojego państwa. Miasto powróciło pod panowanie polskie na mocy pokoju w Kaliszu w 1343 roku. Jednak Brześć przez blisko 100 lat żył nadal pod groźbą najazdów, które powtarzały się kilkakrotnie, nawet po bitwie grunwaldzkiej. Krzyżacy po raz ostatni oblegali Brześć w 1431 roku, nie zdobywając go tym razem.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/Brze%C5%9B%C4%87_Kujawski_-_fotopolska.eu_%28241345%29.jpg/220px-Brze%C5%9B%C4%87_Kujawski_-_fotopolska.eu_%28241345%29.jpg)
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Brze%C5%9B%C4%87_Kujawski_-_fotopolska.eu_%28241331%29.jpg/170px-Brze%C5%9B%C4%87_Kujawski_-_fotopolska.eu_%28241331%29.jpg)
Od XIV wieku Brześć był stolicą województwa brzeskiego, które po unii lubelskiej przemianowano na brzeskokujawskie. Istniało ono aż do czasów rozbiorów. Był także siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które w mieście urzędowały aż do rozbiorów[10].
W okresie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego (10 września 1382) ówczesny starosta brzeski sprzyjał jednemu z głównych konkurentów do polskiej korony, księciu mazowieckiemu Siemowitowi. Wydał on polecenie wpuszczenia załogi mazowieckiej do zamku brzeskiego. Mazowieckie wojsko wojewody płockiego, Abrahama Sochy, zajęło Brześć 22 maja 1383 r. W celu obrony Kujaw i ziemi łęczyckiej przed Siemowitem królowa wdowa Elżbieta już wcześniej mianowała w Koszycach na stanowisko starosty brzeskiego zaufanego Ludwika, Ścibora ze Ściborzyc. „Brzescy mieszczanie nie lubili i bali się Ziemowita, z chęcią tedy otworzyli bramy Sciborowi, gdy 26 maja przybył do miasta, nie długo jednak trwała ich radość, gdyż Scibor, widząc niemożliwość utrzymania miasta przeciwko wielkim siłom mazowieckim, ułożył się z Abrahamem Sochą o warunki poddania się i opuścił miasto.”[11]
Przez cały okres wojen z zakonem krzyżackim królowie polscy często odwiedzali to miasto bądź to podczas prowadzonych z Krzyżakami walk, bądź też układów. Wojna trzynastoletnia toczyła się już poza granicami ziemi brzesko-kujawskiej, a do murów Brześcia w okresie następnych 200 lat nie miała już dotrzeć żadna nawałnica wojenna.
Brześć w XVI i XVII w. stanowił ośrodek handlu zbożem, podupadły po wojnach szwedzkich. W 1793 miasto znalazło się w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 w Królestwie Polskim.
W mieście urodził się działacz PPS Stanisław Dubois[12].
Podczas okupacji hitlerowskiej w mieście znajdowało się getto. Niemcy podczas okupacji zmienili nazwę miasta na Brest-Kujawien (1939–1942), po czym na Brest (Wartheland) (1943–1945). Miejscowość została zajęta przez oddziały 47 armii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej 20 stycznia 1945. Po wojnie na ówczesnym pl. Wasilewskiej wzniesiono Pomnik Wdzięczności ku czci poległych żołnierzy radzieckich i polskich[12].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa włocławskiego.
Do kwietnia 2008 działał również przemysł cukrowniczy, jednak we wrześniu 2008 cukrownia w Brześciu Kujawskim została zamknięta.
Demografia
31 grudnia 2010 r. miasto miało 4603 mieszkańców[13]. Dwanaście lat później (31 XII 2022 r.) liczba mieszkańców nieznacznie spadła, do 4550 osób[1].
- Piramida wieku mieszkańców Brześcia Kujawskiego w 2014 roku[14].
Zabytki
- gotycki kościół św. Stanisława Biskupa zbudowany po 1332, rozbudowany w XV w., regotycyzowany w 1908 według projektu T. Pajzderskiego; wewnątrz polichromie J. Makarewicza z lat 1925–1927 i witraże z lat 1908–1911, projektowane przez K. Krzyżanowskiego,
- kościół podominikański z 2 połowy XIV w., przebudowany w latach 1922–1928 z wprowadzeniem elementów neobarokowych,
- pozostałości murów miejskich z XIV w. (wtopione w późniejsze budynki mieszkalne)
- klasycystyczny ratusz z 1824, według projektu H. Marconiego,
- budynek dawnego więzienia (do 1914), wzniesiony na miejscu zamku królewskiego Kazimierza Wielkiego z XIV w., rozbudowanego przez Władysława Jagiełłę. Gotycki zamek składał się z głównego domu o wymiarach 12,6 × 23,3 m, ulokowanego w północnej części założenia. Obok znajdowała się wieża bramna, a w narożniku południowo-wschodnim wieża cylindryczna. Łączyły je ceglane mury obwodowe. W XIV wieku obiekt pełnił ważną rolę militarną na granicy z państwem krzyżackim. Od 2. połowy XV wieku stracił to znaczenie i pozostał zamkiem starostów, którzy w XVI wieku rozbudowali jego powierzchnię użytkową. Obiekt został zniszczony w czasie potopu szwedzkiego. Na przełomie XVIII i XIX wieku Prusacy rozebrali większość budowli zamkowych, a na fundamentach średniowiecznego domu wznieśli około 1800 roku budynek, w którym ulokowano więzienie. Po 1918 r. przebudowany na cele szkolne[15][16].
- zabudowa mieszkalna powstała od końca XVIII do XIX w., m.in.:
- pl. Łokietka 2, klasycystyczny z 1. poł. XIX w.
- pl. Łokietka 7 z przełomu XVIII i XIX w., przekształcony
- pl. Łokietka 8, z 1797 r., barokowo-klasycystyczny
- ul. Narutowicza 7, 9, klasycystyczne z 1. poł. XIX w.
- ul. Narutowicza 13, z poł. XIX w.
- ul. Reymonta 20, klasycystyczny z poł. XIX w.
- ul. Reymonta 27, barokowy z XVIII w.
- zespół budynków cukrowni z końca XIX w.
Zabytki nieistniejące[17]:
- budynek dawnego klasztoru dominikanów z XVII-XIX w., później dom klasztorny ss. Elżbietanek, przylegający pierwotnie do kościoła podominikańskiego od strony północnej
- domy z końca XVIII w. przy pl. Władysława Łokietka nr 5 i 6, ul. Krakowskiej 30
- dom z poł. XIX w. przy ul. Widok 2
- budynek wielofunkcyjny w zespole cukrowni z 1894 r.
Gospodarka
W mieście znajduje się firma KFMR Krukowiak.
Transport
Węzeł drogowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:
- 62 Strzelno – Brześć Kujawski – Płock – Drohiczyn
- 265 Brześć Kujawski – Kowal – Gostynin
- 268 Brześć Kujawski – Brzezie
- 270 Brześć Kujawski – Lubraniec – Izbica Kujawska – Brdów – Koło
Zobacz też
![]() | Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Brześć |
- cmentarz żydowski w Brześciu Kujawskim
- Brześć Kujawski (stacja kolejowa)
Przypisy
- ↑ a b c GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-05-13] (pol.).
- ↑ Nazwa została przyjęta w czasach I Rzeczypospolitej dla odróżnienia od Brześcia Litewskiego, stolicy województwa brzeskolitewskiego.
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 182.
- ↑ Zenon Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964, s. 51.
- ↑ Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648-1772), Kraków 1889, s. 8.
- ↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 45.
- ↑ Jerzy Kondracki, Andrzej Richling: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, 1994.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507 .
- ↑ Grzegorz Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych po współczesność, tom I, Poznań 1998, s. 77.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ Prochaska Antoni: Ścibor ze Ściborzyc, w: Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 19, Toruń 1912, s. 137–208.
- ↑ a b Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 786.
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 1734-6118 .
- ↑ Brześć Kujawski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Zamek Królewski.
- ↑ AldonaA. Andrzejewska AldonaA., AleksanderA. Andrzejewski AleksanderA., Zamki Kujaw brzeskich i ziemi dobrzyńskiej w badaniach Profesora Leszka Kajzera, „Archaeologia Historica Polona”, 26 (0), 2018, s. 9–24, DOI: 10.12775/AHP.2018.001, ISSN 1425-3534 [dostęp 2019-10-28] (pol.).
- ↑ Lista opracowana na podstawie danych z portalu zabytek.pl
Linki zewnętrzne
- dzieje
- Brześć Kujawski
- Historia Żydów w Brześciu Kujawskim na portalu Wirtualny Sztetl
- Brześć kujawski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 398 .
- p
- d
- e
Miasta na prawach powiatu | |
---|---|
Miasta powiatowe | |
Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców |
|
Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców |
- p
- d
- e
- p
- d
- e
- Siedziba gminy: Brześć Kujawski
Wsie |
|
---|---|
Osady |
|
Osady leśne |
|
Integralne części wsi |
|
- p
- d
- e
Miasta |
|
---|---|
Gminy miejskie |
|
Gminy miejsko-wiejskie |
|
Gminy wiejskie |
|
- p
- d
- e
- p
- d
- e
- Siedziba powiatu – Włocławek
Przynależność wojewódzka |
|
---|---|
Miasta | |
Gminy wiejskie (1867-1954 i 1973-75) |
|
Gromady (1954-72) |
|
- Britannica: place/Brzesc-Kujawski